Een wandeling rond gedachten over geweldadigheid en pacifisme

Op 13 november 2015 worden in Parijs onschuldige burgers doelwit van acht terroristen.

De feiten zijn schokkend. De beleving van de slachtoffers komt via de sociale media tot bij ons. Tastbaar, ongefilterd. Het is slikken en hoofdschudden. Veel gevoel, geen goed gevoel. Fysiek bijna.

De daden worden opgeëist door een geweldadige organisatie die al ettelijke maanden de publieke opinie beheerst, vooral door zijn activiteiten in het midden Oosten, niet in het minst in Syrië.  Vanuit Syrië bereiken trouwens in de weken ervoor steeds grotere aantallen vluchtelingen onze streken. Onschuldige burgers ook, op zoek naar een andere stek om hun leven te hervatten.

Ziedaar de cocktail.  Bijna. Er is nog één vreemd sluimerend onbestemd ingrediënt: de in 2015 gangbare reactie in publieke opinie, media en politiek. De tijdsgeest.

Ik wil bewust even het gevoel overstijgen. Het koppeke laten werken. Bedenken, overdenken. Verwacht je daarbij aan weinig tot niets origineel, gewoon een vaak dan nog oppervlakkige visitatie van wat echte denkers. Om vanuit hun gedachtenstroom een eigen brei te koken.

Ik vertrek hierbij van de overtuiging dat de vluchtelingen net zo min planmatig kiezen voor hun huidige situatie als die Parijzenaars die eergisteren vertrokken voor een avondje uit.  De planmatige keuzes lijken me enkel en alleen te liggen bij geweldplegers.  De pacifist in mij staat op: de vluchtelingen, de aanslagen,...zonder geweld in de wereld konden we ons toeleggen op een pak boeiender problemen.

Dus ja: de aanslagen gebruiken om de europese-grenzen- discussie op te rakelen is politieke-recyclage, en wie eraan meedoet weet dat ook. De Franse ambassadeur in de US zou je mogelijks een gier noemen.

Mij gaat het dus even alleen over geweld en contra-geweld. Geweld dat er steeds in slaagt niet zelf als oorzaak van meer geweld te worden gezien en dus vreemd buiten schot blijft.

Hoe pakken we het aan? En route!

Baruch Spinoza

Oude vriend Spinoza brengt me bij zijn "sub specie aeternatitatis". Wat betekent dit alles in het licht van de eeuwigheid? Verdenk me nu vooral niet van een apathie voor de slachtoffers, een ongepast postmodern wegrelativeren van de verschrikking, een druppel op de hete plaat van duizenden jaren wereldgeschiedenis, of erger nog miljoenen jaren evolutie. Zo lees ik die term niet.

Wel in tegendeel.  Mij doet het me afvragen wat in pakweg 2115 de tijdsgeest-reflex is. Wat moet je aan een scholier over honderd jaar in de geschiedenisles aan extra duiding meegeven? Licht smalend mogelijks, met een "tja, zo dacht men toen nu eenmaal".

Ik vraag me dus gewoon af of we in een eeuw tijd de verontwaardiging van vandaag zullen weten om te zetten in iets positiefs.  Dat hoeft trouwens niet hoogdravend een "betere samenleving" bevolkt door de "ideale maakbare mensen" te zijn . Als tegen dan de statistieken gewoon tonen dat dit soort aanslagen zich minder voordoet - ook zonder dat we goed begrijpen waarom - lijkt me dat "Plan geslaagd".

Het logische gevolg lijkt me dan inderdaad dat je straks met een klasje scholieren voor je zit die in een nieuw normaal leven waarin je echt moet uitleggen "hoe dat toch kon".

En eeuwigheid is zalig recursief: Dus rond de interpretatie van die statistieken zal ongetwijfeld een nuttige blijvende dicsussie bestaan. Dat ze in 2115 dus beter niet op de lauweren gaan zitten, maar zich afvragen wat er in 2215 over gedacht wordt. (Honderd jaar is tegen dan ook mogelijks te kort. De termijn moet minstens een breed "na ons" gevoel opwerpen; wanneer alle huidige betrokken partijen van het toneel zijn verdwenen. Zoals bij de kapper op het bordje "Spreek niet te veel over jezelf, dat doen wij wel als je weg bent.")

Bertrand Russel

Voor mij is het dan een logische reflex om ook de omgekeerde beweging te maken. Tijdens de wereldbrand van honderd jaar geleden schrijft Bertrand Russel inzichtelijk over "de ethiek van oorlog".

Als Spinoza mijn oude vriend is, dan is Russel in mijn hoofd altijd een beetje de guitige rebel. De dwarse andersdenker die heerlijk alles en iedereen onderuit haalt.  Zijn theepot schenkt klare wijn over theologisch ontolgische discussies, zijn gedogen van buitenechtellijke sexualiteit haalt nog wat meer heilige huisjes omver, zijn eigen school-experiment lijkt erop bedoeld alleen maar meer dergelijke schoffies te produceren...  Ondertussen wel stiff upper lip en monkellachje achter de pijp.
En zoals het de kwajongen betaamt is dat ook allemaal heerlijk zonder zichzelf te sparen: zijn rechtlijnig pacifisme doet hem in de gevangenis belanden; en zijn zalige paradox haalt zelfs grotendeels de doelstellingen van zijn eigen levenswerk onderuit.

Wat blijft 100 jaar na datum over van zijn inzichten over de rechtvaardiging van oorlog? De term "war" gebruikt Russel trouwens ook voor interpersoonlijk gedrag, een opening om zijn inzichten toe te passen op meer dan louter nationaal geörchestreerde vormen van geweldadig gedrag.

De koloniale geest van zijn tijd lekt voor mij alvast schokkend door als hij erin slaagt de koloniale oorlogen te justifiëren.  De wreedheden die de landroof en invasie van de nieuwe overheerser moeten mogelijk maken weegt hij makkelijk af tegen de voordelen in algehele vooruitgang voor de mensheid.  "Survival of the fittest" was toen duidelijk nog een onverdacht argument, ook in morele kwesties. De nazi's moesten de grenzen van het sociaal Darwinisme nog duidelijk maken. Zijn afweging durf ik toch ook te koppelen aan zijn eigen adelijke afkomst en de klassieke erfschuld van die kaste aan de koloniale historiek van "The Crown".

Honderd jaar later kijken we met meer gemengde gevoelens hoe die balans zichzelf nog altijd aan het bijstellen is - volgens mij richting het ongelijk van Bertrand.  The aftermath zoals dat heet. Een onvoorziene long-tail van "balast" waar die algehele vooruitgang nog steeds een jaarlijks deficiet op boekt: de correcte verdeling van die gewaardeerde vooruitgang is nog verre van rond.

Of Russel zelf die balans 100 jaar later nog een tweede blik gunt is niet duidelijk.  Het feit dat hij de balans introduceert is vooral zijn verdienste.  Russel is rationeel en realistisch in zijn pacifisme, niet blind of dogmatisch zoals [sic] "Christ or Tolstoy".  Hij ontkent dus niet, ook niet in een ideale toekomst, het noodzakelijk kwaad van oorlogen, maar durft de inhoudelijke discussie aan om te gaan afwegen welke vormen ervan wel of niet, meer of minder aan ethische regels voldoen.

"To summarise the summary of the summary: people are a problem." klinkt het in The Hitchhikers Guide to the Galaxy van Douglas Adams.

• Een nuchtere vaststelling over de aard van het beest om van te vertrekken.  Check. 
• De balans van Russel om de keuze voor of tegen geweldadig gedrag aan af te wegen.  Check.

Rest nog veel werk aan de winkel. Om tegen op te zien?

Karl Popper

De falsificatie-insteek van Karl Popper is genoegzaam bekend als lakmoesproef voor de correcte manier van wetenschap bedrijven.  Minder gekend is dat hij in zijn "Over de open samenleving en zijn vijanden" de idee recycleert om ook op correcte manier "van maatschapijtje te spelen".  Zijn "social enigineering" term spreekt de hacker in mij aan natuurlijk.  En zijn hang naar "evolution-not-revolution" is iets wat vanzelf appeleert aan mijn gematigd karakter.

Er is altijd reden om te hopen, het kan vast nog beter, maar het hoeft allemaal niet meteen en drastisch: er zijn gewoon wat slimme hacks en mechanismen om het slagschip "mensheid" zachtjes bij te sturen richting beter vaarwater.

Popper erkent ook de paradox van zijn roep om tollerantie en stelt meteen zelf de grenzen ervan: "om overeind te blijven als basishouding mogen we nooit intollerantie tollereren."

Ook het realistisch denken over geweldadig gedrag kent dergelijke paradox.  We kunnen de weegschaal extreem gevoelig gaan afstellen en dus bijna geen geweldadig gedrag tollereren.  Maar minstens die ene deur moet je openhouden: geweld om erger te voorkomen moet je kunnen toelaten.

De paradox werkt als het goed is wel als olie op de golven: niet langer opzwepend in de geweldspiraal waar vergelding op retributie elkaar opstapelen naar erger en meer, maar net vooraf afremmen: er is geen enkele noodzaak tot geweldadig gedrag als je niet kunt aantonen dat de tegenpartij zelf de mogelijkheid en of plannen heeft om zelf tot geweldpleging over te gaan.
Doe je het toch, is een veroordeling van je gedrag de enige conclusie: een gepaste straf volgt, jouw gedrag dient bijgestuurd.

Sam Harris

Van Sam Harris' boekjes en wat gesnuffelde lezingen her en der onthoud ik een afzweren van het retributie-denken in het bestraffen van geweldpleging.  De fijne herinnering aan de helderheid die dat plots in mijn hoofd bracht.

Het voorbeeld van de wilde beer doet het dan altijd bij mij:  gesteld dat die zich plots brullend en klauwen zwaaiend in ons gezelschap vertoont... en de overlevers van het incident hebben de beer levend kunnen vangen.  In dergelijk scenario slagen we er relatief snel in tot duidelijke daden en analyses over te gaan: de beer moet opgesloten, de mensen moeten tegen de beer worden beschermd.

Kous af. Niemand vraagt zich af of de beer een moeilijke jeugd had, economisch is achtergesteld of een foute vorm van een wel of niet geslaagde ideologie aanhangt.  De beer gedroeg zich beers. We hebben dus mogelijks wel oog voor zijn erfelijke belasting maar nemen dat de beer of iemand anders verder niet kwalijk. Het zal ook geen aanleiding geven tot strafvermindering (we sluiten hem minder lang op).  Erkenning van de aard van het beest kan, en de bescherming voor de samenleving is verder de enige leidraad in de zoektocht naar de beste oplossing voor iedereen. De beer wordt geen schuldvraag toegedicht, en in de straf zullen geen verzwarende elementen zitten voor het aantal slachtoffers dat hij gemaakt heeft.

Schuldvragen en rekening-vereffende straffen is iets wat we voorbehouden voor onze medemens: de eigenaar/bewaker van de beer kan dus maar beter op zijn tellen passen.

Vandaar dus mijn tweet vrijdagavond al. Een profeet maakt me dat niet, want onze immer tribale reacties maken het zo voorspelbaar. Het voorbeeld van goed bedoelende Jan dan maar die zijn kuisploeg gaat inzetten. Binnen no-time heeft dat artikel blijkbaar meer dan 600k facebook likes behaald. Electoraal potentieel ongetwijfeld. Toegegeven: de commentaren-sectie (aka de onderbuik van Vlaanderen) is verrassend netjes - ik was beetje bang om op de link te klikken.  Jammer van mijn cynische reactie dan: "Is iemand bij hln overuren aan het kloppen om het ergste gespui eruit te filteren?" 

Dat Molenbeek wat "hygiënische" aandacht kan gebruiken stond blijkbaar al eerder in de krant, dus dat het er nu effectief van komt klinkt dan niet als onbezonnen vroeg.  Nee, de timing nu moet ons precies om een andere reden achterdochtig maken: als die ingegeven is door een retributie-denken dan maken we net dezelfde fout als wat we de terorristen in Parijs verwijten.

Politici worden ook al te snel onder druk gezet om snel met woord, plan en actie voor de dag te komen, dus dat je dan vanuit de heup met het beschikbare kruit schiet is zeer te begrijpen.  Maar voor we er nu effectief invliegen moet wel duidelijk zijn wie wat waarom te vrezen heeft. Wie zijn de beren in Molenbeek? Hoe ga je ze herkennen, en wat ga je er dan mee doen?

Op gedachtengoed of ideologie kun je in een open samenleving niet filteren: denken of beweren dat ik een beer ben is niet genoeg.  Zelfs nu en dan eens brullen om meer honing moet kunnen. Wat wel: aangetoond geweldadig gedrag, duidelijke links met bewezen daders.

Ik geef wel toe dat ik wel soms nog worstel met slimme Sam.  Zijn anti-islam uitspraken zijn te slim geformuleerd om hem als islamofoob te bestempelen, maar soms vraag ik me af of hij het niet nog slimmer kan aanpakken: zijn al zijn uitspraken ook allemaal nodig, en om welk hoger doel te bereiken?  Maar goed, al te hoogdravend moeten we daarin niet zijn. Het is altijd fijn slimme redeneringen te volgen en mogelijks zit daar wel eens wat scoren-om-het-scoren bij.  In "good sportmanship" blijft pdw dan de te quoten man (geparafraseerd) "Ik beoefen graag mijn recht op vrije meningsuiting net op zo'n manier dat jij ook alle kansen krijgt te genieten van je recht op gekwetste gevoelens."

Voor de pacifist hoeft er dan niets aan de hand te zijn als iedereen genoeg 'sang froid' aan de dag legt om geweld er buiten te houden. 

Ongetwijfeld zijn er mensen die elk pacifisme als ongepast naïef beschrijven.  Voor mezelf geeft het realistisch uitgangspunt het toch voldoende glans. Naïeveling wordt dan een geuzenwoord, een symbool van een overwogen keuze, eentje die wars van de schimpscheuten een lovenswaardige hardnekkigheid verondersteld.

Ik blijf overigens overtuigd dat de heersende newspeak rond "extremisme" en radicalisering niets meer doet dan een misleidende term opperen die ervoor zorgt dat we niet verder nadenken over de kern van de zaak.  Ik pleit hierbij om geweld zelf als te bestrijden kwaad te zien, ook en vooral bij onszelf.